Anna Tretters Bilderfolge zu ‚Kleine Häuser‘ – Ein visuelles ‚road movie‘
Katalogtext zum Ausstellungsprojekt, Galeria Awangarda, BWA Breslau und Galeria Stara, Lublin, PL 2000
Anna Tretters Bilderfolge zu ‚Kleine Häuser‘ – Ein visuelles ‚road movie‘
An einem sonnigen Tag beginnt eine Reise ins Ungewisse über viele Etappen in einem Land, das scheinbar außerhalb, am Rand unserer Zeit sich befindet.
Anna Tretters Einladung zu diesem Gang in ein unbekanntes Land bin ich zum ersten Mal ‚via‘ CD-Rom gefolgt. Mit dem ersten ‚Klick‘ stand ich auf freiem Feld vor einer kleinen Wellblechhütte, die als Bushaltestelle fungierte. Vor der üppigen, satten Vegetation nahm sich das Zeichen menschlicher Zivilisation recht kümmerlich aus. Um die Reise weiterzuführen, ‚klickte‘ ich mich weiter, von Bild zu Bild, von Station zu Station und wurde immer neugieriger wie es weiterging, wie wohl die nächste Etappe aussehen würde. Am nächsten Halt stehen einige Menschen, wie verloren, vor einer heruntergekommenenen Haltestelle aus Stein und Blech. Dann erwartet mich ein kleiner Betonkasten mit herausgeschlagenen Scheiben, graffitibesudelt. Hier der erste schriftliche Hinweis im Bild: Wir scheinen uns geographisch irgendwo im Osten zu bewegen. Dann markiert ein einsames blaues Schild in freier Landschaft die Stelle, an der Menschen aus einem Bus steigen, dessen veraltete Bauweise fremdartig anmutet, aus einer anderen Zeit gekommen zu sein scheint. Die nächsten Stationen sind menschenleer, und die Wellblechhütten in verschiedenen Stadien des Zerfalls wechseln sich ab mit den bloßen Bus-Stop-Schildern, irgendwo am Rand einer Landstraße, scheinbar in un- oder spärlich bewohnter Gegend.
Von Etappe zu Etappe entsteht langsam eine ‚Seh-sucht‘: Wie sieht das nächste Wartehäuschen aus? Allmählich gibt es Wiedererkennungseffekte, man erkennt ‚Bautypen‘: Das Wellblech-Modell, das aus Stein gemauerte mit Gitter und Holzdach, das Neo-Geo-Zement Modell oder nur das blaue Schild und plötzlich das rote Wunder, in einem Rahmen aus rotem Eisen große trübe transparente Plastik-Fenster. War die Umgebung bisher freie Natur oder Felder, so betritt man jetzt eine bebaute Zone, vor etwas heruntergekommenen, auf eine Entstehung in den späten 60er, Anfang der 70er Jahren verweisende Bauten: eine Einkaufszone? Der Beschilderung kann man nun entnehmen, daß man sich in Polen befindet. Die Reise geht weiter, und neue Häuschen-Typen treten auf: aus gelbgrünen Wellblech, aus neuem gefaltetem Blech oder glatt gemauerte Betonwürfel lösen sich ab, vereinsamt in agrarer Einöde oder am Rande von kleinstädtisch anmutenden Besiedelungen. Zuweilen steht nur ein Schild einsam auf einer Landstraße. Wenn, ab und an, Menschen sich in und an den Haltestellen aufhalten, ist man überrascht über die Maßstabverschiebung, leer sahen sie größer oder kleiner aus. Je weiter die Reise geht, umso aufmerksamer wird man, registriert jedes Zeichen: die gemauerten und gebauten haben geradezu einen Bauhaus-Chic und besitzen eigentlich einfache, aber schöne, klare Proportionen. Der oder die Entwerfer hat/haben sich offenbar Gedanken gemacht über das Verhältnis Fenster-Fläche, Zutritt, Dach etc. Man hat sich beim Material um Abwechslung in der Verarbeitung bemüht, die Mauerstücke sind aufwendig gearbeitet, in immer wieder neuen Mustern wurden die Fugen zwischen den Steinen oder Steinplatten verlegt. Nach einer Weile übersieht man den Zerstörungs- und Verfallszustand, alle haben eingeschlagene Scheiben, sind besudelt, heruntergekommen, dennoch bleibt der ursprüngliche Gestaltungswille sichtbar.
Man kann die kleinen Häuser geradezu in Kategorien, Familien einteilen: das Kirchenähnliche, das Neo-Bauhaus-Modell, das postmodern Geschwungene, das Rustikale etc. …, aber nie sind zwei identisch … Bei dieser visuellen Erkundung vergißt man zunächst ganz zu fragen, wohin die Reise eigentlich geht. Nur sehr selten ist ein Orts- oder Bezeichnungschild an der Haltstelle zu erkennen, nur einmal, an einer schönen Altstadt-Station liest man ‚Muzeum‘. Vereinzelt sieht man Verkehr, das Tempo der Reise erscheint gemächlich, die Zeit, der Raum zwischen den Stationen dehnen sich. Weder Richtung noch Ziel sind erkennbar, je weiter es geht, stellt sich immer öfter ein ‚déjà vu`- Effekt ein, weil man allmählich mit der Architektur der Häuschen vertraut wird. Man beginnt sie wie ‚land art‘-Objekte zu genießen, plastische Objekte, Spolien von Gestaltungswillen in der freien Natur, die aber auch von Zeichen menschlicher Eingriffe (Maste, Ackerbau, Häuser in der Ferne) geprägt ist. Die Veränderungen auf der Strecke, mal auf freiem Feld, mal am Rande einer Bebauung rhythmisieren die Reise. Man achtet auf das Licht-Schattenspiel an den Wartestellen, auf ihre meist isolierte Umgebung. In ihrer frontalen bildeinnehmenden Präsentation lassen sie das ‚Warten auf‘ physisch spürbar werden. Besonders die menschenleeren Häuschen schauen einem geradezu aus ihren großen, oft vergittert wirkenden Öffungen an. Ihre eingeschlagenen Scheiben und ihre bekritzelten Wände erzählen von Langeweile und Unmut, die sich entladen haben. Wie ein Anthropologe beginnt man Geschichten zu spinnen, Spuren zu deuten. Wie viele Menschen mögen hier – wie oft – wie lange – gewartet haben? Es sind Speicher geschichteter Lebenszeit, Zeitskulpturen, sie horten soviele vergangene sichtbare und unsichtbare Spuren.
„Woher kommen wir? Wohin gehen wir?“ fragte Gauguin dereinst auf einem seiner Bilder. Die Isolierung der Wartehäuschen führt dazu, daß wir ihnen unsere ganze Aufmerksamkeit schenken, alles sehen, registrieren, wahrnehmen und zu deuten beginnen.
Seit Dan Grahams ‚american houses‘, Bernd und Hilla Bechers photographischen Inventaren, der Zeichen im Freien der Land Art, der Sensibilisierung unserer Sinne für Strukturen und räumliche Verhältnisse in der sog. ‚minimal art‘ können wir nicht umhin ‚ästhetisch kodiert‘ auf unsere Umgebung zu schauen. Sie schaut zurück und will gelesen werden. Für ihre gemächliche Reise durch Polen, fehlen doch jegliche Geschwindigkeits- und Zeitangaben – es ist immer sonnig, hell lichter Tag, bedient sich Anna Tretter dieser unserer Prägung, führt sie aber auch ad absurdum. Sie dekliniert nicht nur Formenspiele, denn ihre Bilder erzählen uns zugleich viele Geschichten über den Zustand des Landes, seiner Menschen, ihren Gestaltungswillen.
Mehr und mehr wächst die Gewissheit: ‚der Weg ist das Ziel‘, dennoch möchte man mehr wissen. Fragt man Anna Tretter nach dem Ziel der Reise, dann erfährt man, daß sie eine Karte der Kunstorte in Polen entworfen hat und all die Orte aufsuchte an denen heute aktiv Kunst betrieben wird. Obwohl dieses Land eine sehr lebendige Kunstszene hat, ist davon in Europa wenig bekannt. Polens Landkarte ist für die heutige Kunstwelt weitgehend leer, unbeschrieben, inexistent. Mit ihrem visuellen ‚road movie‘ beginnt Anna Tretter eine Spurensicherung, entwirft Wege des Erkundens, der Begegnung. Sie hat das Land er-fahren, in dessen eigenen, oft umständlichen, langwierigen Tempo, viele Menschen reisen dort mit dem Bus.
Um diese Erkundung weiterzugeben, hat sie die Wartehäuschen am Rande des Weges gesammelt und wird, an ihnen entlang, eine Bilderstrecke entwickeln, indem sie jeweils das Bild der vorausgehenden Station in der ihr folgenden anbringt. An und mit den Bildern kann eine vielschichtige Reise unternommen werden, zum einen die rein ästhetische beim Sammeln nahezu serieller Raum-Zeit-Skulpturen, zum anderen die anthropologische in der Erkundung und dann nicht zuletzt die künstlerische: in der Entdeckung all der Orte, die, obwohl sie so unscheinbar wirken, sich als Stationen des heutigen Kunstlebens in Polen entpuppen.
Die ‚Poesie des Alltags‘, die die von Anna Tretter gesammelten Wartehäuschen auch ausstrahlen ist eine ambivalente, eine schmerzhafte, denn das, was wir ihnen als ästhetischen Reiz abgewinnen, kundet zugleich von der Mühsal des Alltags, von Aggression, Ortlosigkeit, Unbehaustsein. Der französische Kulturanthropologe Marc Augé hat für die weitverbreiteten, standartisierten, allerwelts gestalteten öffentliche Plätze, Unterführungen etc. den Begriff der ‚Unorte‘ geprägt. Orte ohne eigene Geschichte, Gesichter und Identität. Jeder kennt das Gefühl, sich in einer sog. verkehrsberuhigten Fußgängerzone an den ewig gleichen standartisierten Geschäftsfilialen entlang zu bewegen, nicht wissend, wo man sich eigentlich befindet. Bushaltestellen, die ja meistens Einheitsmodelle sind, gehören zu dieser genormten Monotonie. Die Häuschen, die Anna Tretters Aufmerksamkeit in Polen erregten, entsprechen auch gewissen Typen, ihre Positionierung aber und ihre unterschiedlichen Stadien des Zerfallen- und Zerstörtseins haben ihnen aber je ein eigenes Gesicht gegeben, erzählen je eine eigene Geschichte.
Indem Anna Tretter sich dafür entschied, die Reise im Hochsommer bei blühender Vegetation und strahlendem Licht anzutreten, verleiht sie ihr eine positive, optimistische Stimmung, die einladend wirkt. Läßt man sich auf die geweckte Seh-sucht ein, beginnt eine scheinbar bescheidene Reise, die sich dann als vielfältige Erkundung entpuppt.
Prof. Dr. Anne-Marie Bonnet: „Le invitation au voyage“ Anna Tretters Bilderfolge zu „Kleine Häuser“ Ein visuelles „road movie“, 2000
Cd-Rom, Booklet: 24 Seiten
Sprache: deutsch – polnisch
Auflage: 300 Exemplare
BWA Breslau – Galeria Awangarda und Galeria Stara in Lublin, 2000, PL
„L’ Invitation au voyage”
Seria obrazów Anny Tretter pt. „Małe domy”
Pewnego słonecznego dnia zaczyna się ta wieloetapowa podróż w Niepewne, przez kraj zdający się leżeć na skraju, czy nawet poza czasem.
Po raz pierwszy przyjęłam Anny Tretter zaproszenie do podróży za pośrednictwem płyty CD. Po pierwszym kliknięciu stałam na otwartym polu, przed jakąś małą budą z blachy falistej, udającą przystanek autobusowy. Oznaki ludzkiej cywilizacji niespecjalnie rzucały się w oczy wśród bujnej roślinności. Aby kontynuować podróż należało powtórzyć operację. I tak od obrazu do obrazu, od stacji do stacji, stawałam się coraz bardziej ciekawa, co teraz nastąpi, jak wyglądać będzie następny etap. Na następnym przystanku stało kilku jakby zagubionych ludzi przed zrujnowaną wiatą z kamieni i blachy. Później czekało na mnie betonowe pudło z powybijanymi oknami i ozdobione ludowymi graffiti. Sądząc po literach znajduję się gdzieś na wschodzie. Potem znów pisemna wskazówka – samotny niebieski znak w szczerym polu, przy którym ludzie opuszczają pojazd, a którego stara, obca konstrukcja sugeruje, że być może pochodzi z innej epoki. Następne przystanki są puste, a blaszane wiaty o różnych stopniach dewastacji następują kolejno, stojąc sobie w prawie lub całkiem niezamieszkałej okolicy.
Z etapu na etap rośnie ciekawość – jak wyglądać będzie następny domek. Stopniowo zaczyna się wszystko porządkować, już rozpoznaję typy „budowli” – te z blachy, murowane z kamienia z kratami i drewnianym dachem, model neo-geo-cement, a także samotne niebieskie znaki przystankowe koło drogi, nagle czerwona niespodzianka – w ramach z czerwonego metalu wielkie okna z mętnego plastiku. Czyżby koniec panowania pól i wolnej natury a początek strefy zamieszkałej wyznaczała ta podniszczona architektura z przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych?, a cóż to w ogóle jest – jakieś centrum handlowe? Z napisów na drogowskazach można wywnioskować, że jest się w Polsce. Podróż trwa – pojawiają się nowe typy wiat: z żółtozielonej blachy falistej, z nowej pofałdowanej blachy lub gładziutkie betonowe kostki, samotne na agrarnym pustkowiu lub stojące na skraju czegoś przypominającego małe miasteczko. Czasem przy drodze stoi samotny drogowskaz. Gdy widzi się ludzi przy przystankach zdumiewa zmiana proporcji – większe albo mniejsze, wiaty zawsze wydają się puste. W miarę podróży staję się coraz bardziej spostrzegawcza, rejestruję każda cechę: konstrukcje murowane mają szyk prawie bauhauzowski, posiadają proste, ale klarowne, ładne proporcje. Projektant, czy projektanci zadali sobie trud zgrania proporcji okien, wejścia, dachu itd. Staranność widać też przy doborze materiału i sposobie wykonania. Fragmenty murów ozdobione są swoistymi wzorami powstałymi z różnych połączeń pomiędzy kamieniami lub kamiennymi płytami. Po chwili zapomina się o stanie zaawansowanego rozkładu – wszystkie mają wybite szyby, są zaniedbane i zapaskudzone – ale pierwotny zamysł estetyczny wciąż jest widoczny.
Można te małe domki pokategoryzować: sakralnopodobny, model neobauhaus, postmodernistycznie powykręcany, rustykalny.., ale nie ma dwóch identycznych…. Podczas tego wizualnego badania, zapomina się o pytaniu, jaki jest właściwie cel podróży. Rzadko daje się na tablicy odczytać nazwę miejscowości, tylko raz na przystanku przy uroczym starym miasteczku wyraźnie widać napis „Muzeum”. Ruch się wyobcowuje, tempo spada, czas, przestrzeń między przystankami rozdyma. Ani kierunek, ani cel nie jest znany, coraz bardziej natrętnie narzuca się déjá vu, a problem architektury wiat wciąga coraz mocniej. Zaczyna się rozkoszować ich widokiem niczym jakimiś obiektami „land – artu”, plastycznymi tworami, realizacjami wyższej woli twórczej pod gołym niebem ze znakami ludzkiej ingerencji (maszty, pola uprawne, domki) w tle. Zmiany otoczenia trasy – raz wśród pól, potem po obrzeżach miasteczek – rytmizują podróż. Teraz zaczyna zwracać się uwagę na grę światła i cienia przy postojach, na ich przeważnie izolujące otoczenie. Ujęcia frontalne pozwalają wręcz fizycznie odczuć „czekanie na”. Szczególnie domki bez ludzi patrzą wprost swoimi dużymi, często zakratowanymi oknami. Ich powybijane szyby, pobazgrane ściany to pozostałości po nudzie i frustracji, które musiały się gdzieś wyładować. Teraz, niczym antropolog, zmuszonym się jest snuć historie, objaśniać ślady. Jak wielu ludzi mogło tu stać i czekać, i jak długo? Czyżby były to gabloty z nawarstwionym życiem, rzeźby z czasu, jest w nich przecież tyle widocznych i niewidocznych śladów minionego.
„Skąd przychodzimy? Dokąd idziemy?” – pytał niegdyś Gaugin na jednym ze swoich obrazów. Wyizolowanie wiat powoduje, że poświęcamy im całą uwagę, wszystko widzimy, rejestrujemy, postrzegamy i zaczynamy rozumieć.
Od „american houses” Dana Grahamsa, Bernda i Hill Brechersów fotograficznych inwentarzy, znaków wolnej przestrzeni land artu, od uwrażliwienia naszych zmysłów na struktury i relacje przestrzenne przez tzw. minimal art nie możemy już potrzeć na otoczenie w sposób „estetycznie zakodowany”. Otoczenie ma przeszłość i chce, żeby była ona odczytana. Ta spokojna podróż przez Polskę nie ma czasu ani prędkości – zawsze jest słoneczny, jasny dzień – i ten chwyt formalny wykorzystywany jest konsekwentnie aż do absurdu. Anna Tretter nie tylko bawi się formą, jej obrazy opowiadają wiele o stanie kraju, jego ludzi, ich twórczej woli.
Coraz bardziej narasta pewność – to droga jest celem, jednak chciałoby się wiedzieć więcej. Gdy zapytano artystkę, odpowiedziała, że stworzyła ona sobie mapę Polski z zaznaczonymi miejscami, gdzie uprawia się intensywnie sztukę. Polska posiada bogatą i interesującą sceną artystyczną, ale jest ona w Europie prawie nieznana. Artystyczna mapa Polski pozostaje dla Europy pusta, niezapisana. To „road movie” zapoczątkowało zbieranie śladów, określiło drogę poznania i spotkań. Anna Tretter próbowała tego kraju doświadczyć, zwiedzając go w jego własnym, często rozwlekłym, męczącym tempie, wszak wielu ludzi podróżuje tam autobusami.
Aby przekazać innym to doświadczenie, zebrała podobizny wiat stojących przy drogach i porządkując je kolejno, tak jak stoją wzdłuż trasy, stworzyła serię obrazów. Dzięki tym obrazom można przedsięwziąć różne podróże, tę czysto estetyczną, polegającą na zbieraniu serii rzeźb „czasoprzestrzennych”, tę antropologiczną, poznawczą i nie na końcu – tę artystyczną: odkrycie wszystkich miejsc, które, aczkolwiek niepozorne, są ważnymi centrami polskiego życia plastycznego.
„Poezja codzienności”, którą promieniują zebrane przez Annę Tretter przedstawienia, ma swój ambiwalentny, bolesny aspekt, gdyż to, co my uznajemy za ich estetyczny powab jest jednocześnie dowodem na mozół dnia powszedniego, agresję, wyobcowanie, nieokrzesanie. Francuski antropolog kulturowy, Marc Augé, ukuł dla coraz bardziej dominujących standardowych, wszędzie na świecie spotykanych rozwiązań publicznej przestrzeni nazwę „nie-miejsca”. Miejsca bez własnej historii, oblicza, tożsamości. Każdy zna uczucie towarzyszące przechadzce po wielkomiejskim deptaku, wzdłuż filii tych samych firm, gdy człowiek nie wie w jakiej części świata się znajduje. Zestandaryzowane przystanki autobusowe należą zwykle do takich miejsc gigantycznej monotonii. Domki, które wzbudziły zainteresowanie Anny Tretter w Polsce, należą też do konkretnych typów, ale ich usytuowanie, różny stopień dewastacji i zniszczenia nadają im indywidualne oblicza, każdy opowiada inną historię.
Ponieważ artystka zdecydowała się na podróż w pełni lata, przy rozkwitającej przyrodzie i pełnym świetle, całemu przedsięwzięciu przydana została pozytywna, optymistyczna aura, która oddziaływuje zapraszająco. Gdy ulegnie się temu zaproszeniu, można rozpocząć skromną podróż, która okaże się w końcu wielowymiarowym procesem poznawania.
Anne-Marie Bonnet
Katalogtext zum Ausstellungsprojekt, Galeria Awangarda, BWA Breslau und Galeria Stara, Lublin, PL 2000